Türkmenistan Cumhuriyeti, 27 Ekim 1991 yılında SSCB dağıldığında
bağımsız oldu. Resmî para birimi Manat'tır. Yönetim şekli cumhuriyettir.
Türkmenistan, BM, İKÖ, BDT gibi uluslararası kuruluşlara üyedir. Devlet
Televizyon Kuruluşu vardır. Özel televizyon yayını bulunmaktadır
Türkmenistan - Genel Bilgiler
İran,
Irak, Suriye, Anadolu Türkmen boylarına ait olanlar için "Türkmen"
deyimi kullanılır. Türkmenler, Türklerin Oğuz soyundandırlar
Özellikle
Safevi Türk hükümdarı Nadir Şah'tan sonra çeşitli kavimlerin
saldırılarına uğrayan Türkmenler 1835'ten sonra Merv Bölgesine doğru
yayılmaya başlamışlardır. 1860'da da Govşut Han'ın önderliğinde Farsları
yenilgiye uğratmış ve bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir.
1873'te
Ruslar Hive'yi işgal etmişler ise de, daha sonra yenilgiye
uğramışlardır. 1916'da başlayan Türkistan ulusal ayaklanması devam
etmiş, 1920'de de Türkmenler Hive'yi geri almışlardır
1924'te
Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 7 Ocak 1990 tarihinde
ise Türkmenistan’da, seçimler yapılmış, resmi dil Türkmence kabul
edilmiş, 22 Haziran 1990 tarihinde Türkmenistan egemenliğine, 27 Ekim
1991 tarihinde de bağımsızlığına kavuşmuştur. Bugün gelişen ekonomisi ve
genç nüfusu ile Orta Asya’nın en güçlü ülkelerinden biridir.
Türkmenistan'ın bağımsızlığını ilk Türkiye tanımıştır.
Türkmenistan
başkanlık sistemi ile yönetilen, anayasasına göre, demokratik, laik bir
hukuk devletidir. Tarafsızlık statüsü Birleşmiş Milletler Teşkilatı
tarafından onaylanmıştır. Halk Maslahatı milli iradenin en yüksek
temsilcisi niteliğindedir. Ayrıca anayasa değişikliği, referandum,
ülkenin ekonomik, sosyal ve politik gelişmesine yön verecek ana
konularda tavsiyeleri tartışma ve karar alma yetkisine sahiptir. Ancak
Halk Maslahatı yasama organı değildir. Türkmenistan’ın yasama organı
Meclis’tir. Halk Maslahatı kararları Meclis tarafından yasalaştırılır.
Meclis, anayasanın hazırlanması ve değiştirilmesi, kanunların
yasalaştırılması, parlamento ve başkanlık seçimlerinin tarihlerinin
belirlenmesi, Başbakan yardımcılarınca yürütülen faaliyetlerin
onaylanması, bütçenin onaylanması hususlarında yetkilidir.
Türkmenistan’da tek parti bulunmaktadır
Türkmenistan Coğrafi Verileri
Konum: Orta Asya'da, Hazar Denizi kıyısında, İran ile Kazakistan arasında yer alır.
Coğrafi konumu: 40 00 Kuzey enlemi, 60 00 Doğu boylamı
Haritadaki konumu: Orta Asya'da
Yüzölçümü: 488,100 km²
Sınırları: toplam: 3,736 km
sınır komşuları: Afganistan 744 km, Iran 992 km, Kazakistan 379 km, Özbekistan 1,621 km
İklimi: subtropikal çöl iklimi
Arazi yapısı: Kuzeyde dağlar ve kum çölleri, İran sınırında alçak dağlar, batıda hazar denizi yer almaktadır.
Deniz seviyesinden yüksekliği: en alçak noktası: Vpadina Akchanaya -81.00 m
en yüksek noktası: Gora Ayribaba 3,139 m
Doğal kaynakları: petrol, doğala gaz, kömür, sülfür, tuz
Arazi kullanımı: tarıma uygun topraklar: %3
Türkmenistan Yönetimi
Ülke adı: kısa şekli: Türkmenistan
eski adı: Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Yönetim biçimi: Başkanlık Tipi Cumhuriyet
Başkent: Aşkabat
İdari bölümler: 5 vilayet: Ahal (Ashgabat), Balkan (Nebitdag), Dashhowuz (eski Tashauz), Lebap (Charjew), Mary
Bağımsızlık günü: 27 Ekim 1991 (Sovyetler Birliğinden)
Milli bayram: Bağımsızlık günü, 27 Ekim (1991)
Anayasa: 18 Mayıs 1992
Üye
olduğu uluslararası örgüt ve kuruluşlar: AsDB (Asya Kalkınma Bankası),
CCC (Gümrük İşbirliği Konseyi), CIS (Bağımsız Devletlerin Topluluğu),
EAPC (Avrupa - Atlantik Ortaklık Konseyi), EBRD (Avrupa Yatırım ve
Kalkınma Bankası), ECE (Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu),
ECO (Ekonomik İşbirliği Örgütü), ESCAP (Asya ve Pasifikler Ekonomik ve
Sosyal Komisyonu), FAO (Tarım ve Gıda Örgütü), IBRD (Uluslararası İmar
ve Kalkınma Bankası), ICAO (Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü), ICRM
(Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketi), IDB (İslam Kalkınma
Bankası), IFC (Uluslararası Finansman Kurumu), IFRCS (Uluslararası
Kızılhaç ve Kızılay Toplulukları Federasyonu), ILO (Uluslarası Çalışma
Örgütü), IMF (Uluslararası Para Fonu), IMO (Uluslararası Denizcilik
Örgütü), Intelsat (Uluslararası Telekomünikasyon ve Uydu Örgütü), IOC
(Uluslararası Olimpiyat Komitesi), IOM (Uluslararası Göçmen Teşkilatı),
ISO (Uluslararası Standartlar Örgütü), ITU (Uluslararası Haberleşme
Birliği), NAM, OIC (İslam Konferansı Örgütü), OPCW (Kimyasal Silahları
Yasaklama Organizasyonu), OSCE (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütü),
PFP (Barış için Ortaklık), UN (Birleşmiş Milletler), UNCTAD (Birleşmiş
Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı), UNESCO (Eğitim-Bilim ve
Kültür Örgütü), UNIDO (Endüstriyel Kalkınma Örgütü), UPU (Dünya Posta
Birliği), WFTU (Dünya İşçi Sendikaları Federasyonu), WHO (Dünya Sağlık
Örgütü), WIPO (Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı), WMO (Dünya Meteoroloji
Örgütü), WToO (Dünya Turizm Örgütü), WTrO (Dünya Ticaret Örgütü)
Türkmenistan - Ekonomik Göstergeler
GSYİH: Satınalma Gücü paritesi - 19.6 milyar $ (2000 verileri)
GSYİH - reel büyüme: %16 (2000 verileri)
GSYİH - sektörel bileşim: tarım: %25
endüstri: %43
hizmet: %32 (1999 verileri)
Enflasyon oranı (tüketici fiyatlarında): %14 (2000 verileri)
İş gücü: 2.34 milyon (1996)
Endüstri: Doğal gaz, petrol ürünleri, tekstil, gıda maddeleri
Endüstrinin büyüme oranı: %18 (2000 verileri)
Elektrik üretimi: 8.371 milyar kWh (1999)
Elektrik tüketimi: 4.785 milyar kWh (1999)
Elektrik ihracatı: 4.1 milyar kWh (1999)
Elektrik ithalatı: 1.1 milyar kWh (1999)
Tarım ürünleri: Pamuk, tahıl, çiftlik hayvanları
İhracat: 2.4 milyar $ (2000 verileri)
İhracat ürünleri: gaz %33, petrol %30, pamuklu kumaş %18, tekstil %8 (1999)
İhracat ortakları: Ukrayna, İran, Türkiye, Rusya, Kazakistan, Tacikistan, Azerbaycan
İthalat: 1.65 milyar $ (2000 verileri)
İthalat ürünleri: Makine ve parça %60, gıda maddeleri %15 (1999)
İthalat ortakları: Ukrayna, Türkiye, Rusya, Almanya, ABD, Kazakistan, Özbekistan
Dış borç tutarı: 2.5 milyar $ (2000 verileri)
Para birimi: Türkmen Manatı (TMM)
Para birimi kodu: TMM
Mali yıl: Takvim yılı
Türkmenistan Tabii Kaynaklar
Madenler: Türkmenistan yeraltı
zenginlikleri bakımından oldukça zengindir. Çeleken yarımadasına Nebit
Dağ, Kum Dağ ve Okarem'de petrol ve doğal gaz yatakları vardır. Ayrıca
Karakum'da doğalgaz, Gavrdak'ta kükürt, kurşun, Kara Boğaz Gölünde
kalium, madeni tuz çıkarılmaktadır. Bunların yanında İyod, brom
yatakları da işletilmektedir.
Bitki örtüsü ve hayvanlar;
Türkmenistan topraklarının vahalar, vadi ve platolar dışında kalan
kısmının tabii bitki örtüsü çöl bitkileridir. Kopet Dağları arasında
kalan vadilerde badem, incir, ceviz, nehir kıyılarında ise kara kavak,
söğüt ve kamış yetiştirilir. Türkmenistan'da en sık rastlanan yabani
hayvanlar tilki, yaban kedisi, Karakum ceylanı, dağ koyunu ve keçisi,
çita, vaşak ve oklu kirpidir. Sürüler halinde göç eden su kuşları kışın
Hazar Denizinin doğu kıyılarında konaklar. Hazar Denizinde başta
havyarıyla meşhur mersinbalığı olmak üzere çeşitli balık türleri yaşar.
Türkmenistan Nüfus ve Sosyal Hayat
3.714.000
nüfûsa sahip Türkmenistan'da nüfus artışı % 2,7'dir. Nüfûsun % 72'sini
Türkmenler, % 9,5'unu Ruslar, % 2,5'unu Kazaklar, % 9'unu Özbekler, %
7'sini diğer milletler meydana getirir.
Türkmenistan'da Aşkabat,
Krasnovodski (Kızılsu), Mari (Merv), Taşağuz Cercoz olmak üzere beş
eyalet bunlara bağlı olarak 21 mahalle, 14 şehir vardır.
Türkmenistan'da
eğitime, nüfûsa oranla çok önem verilmektedir. 1925'te kabul edilen
Türkmen Yomut dili edebi dil olarak kullanılmaktadır. Okuma-yazma oranı %
99'dur. Ülkede 9 üniversite ve İlimler Akademisine bağlı 56 enstitü
vardır. Eğitim 7-17 yaş arası mecburi ve parasızdır.
Türkmenler
sünni olup Hanefi mezhebindendir. Sovyet yönetimi 1928'de Türkmenler
arasında İslamiyeti tamamen kaldırtmak gayesiyle din aleyhtarı büyük bir
kampanya başlatmışlardır. Bu, Orta Asya'da yürütülen en sert İslam
aleyhtarı kampanya idi ve 1941 senesine kadar sürmüştü. İkinci Dünya
savaşı sırasında kampanya durdurulmuşsa da 1948'de yeniden başlatıldı ve
son yıllara kadar devam ettirildi. Neticede resmi dini makamlar
zayıfladı. Fakat gayri resmi İslami hareketler güç kazandı. 1948'den bu
yana basılan din aleyhtarı kitapların çoğu tasavvufa yönelikti.
Türkmenistan Siyasi Hayat
Türkmenistan'ın
idari yapısı Başkanlık sistemine dayanmaktadır. Cumhurbaşkanlığına
bağlı Bakanlar Kurulu bulunmaktadır. Çok partili sistem vardır. Meclis
50 üyeden meydana gelir. Milletvekili seçimleri beş senede bir yapılır.
Türkmenistan Ekonomi
Türkmenistan
ekonomisi tarıma dayanır. Tarımda pamukçuluk mühim yer tutar. Ayrıca
kavun, karpuz yetiştirilir ve üzüm bağları bulunmaktadır. Mungap, Tecen
ve Kopet Dağı eteklerinde pamuk, Çarcuy'da kavun-karpuz yetiştirilmekte
olup Aşkabad, Göktepe ve Merv'de üzüm bağları vardır. Bunların dışında
bir miktar buğday, arpa, mısır ve tütün de yetiştirilmektedir. Ekonomide
hayvancılık önemli yer tutar. En çok Karakul koyunları beslenir. Koyunu
büyükbaş hayvan ve tavuk takip eder.
Türkmenistan'da tekstil
sanayii önemli ölçüde gelişmiştir. Aşkabad Merv, Çarcuy, Taşağuz ve
Saya'da tekstil fabrikaları vardır. Bu fabrikalarda başta pamuk olmak
üzere yün ve ipekli kumaşlar dokunur. Gıda sanayiine ait fabrikalar
Bayram Ali, Taşağuz, Aşkabad ve Krasnovodsk'ta toplanmıştır. Ayrıca ufak
makina inşa ve elektroteknik sanayi bulunmakta olup, bunlarda Aşkabad,
Çarcuy ve Krasnovodsk gibi önemli şehirlerde kurulmuştur. Kimya
sanayiine ait fabrikalar ise Çeleken, Bekdaş, Çaray'da faaliyet
göstermektedir.
Maden yününden zengin olan Türkmenistan'da
çıkarılan petrol borularla nakledildiği Krasnovodsk rafinerisinde
işlenmektedir. Bayram Ali ve Darvasa'da çıkarılan doğal gaz Buhara ve
Urala sevkedilir. Petrolün dışında kükürt, kurşun, kalsiyum madeni, tuz,
iyod, krom, cıva gibi madenler çıkarılarak işlenmektedir. Madenlerin
tarıma elverişli olmayan bozkır ve çöl gibi bölgelerde bulunması, bu
bölgelerin nüfûsunun artmasına sebep olmuştur.
Türkmenistan'da
ayrıca halıcılık çok gelişmiştir. Türkmen halıları dünyaca meşhurdur.
Türkmenistan ile Türkiye arasında tıp, sağlık, telekominikasyon,
ekonomi, ticari ve turizm alanlarında ön görüşmeler neticesinde çeşitli
anlaşmalar yapılmıştır.
Türkmenistan - Ulaşım
Ulaşım belli başlı yerleşim noktası
arasında yapılmaktadır. Çarlık döneminde yapılmış olan
Krasnovodsk-Çarcuy arasındaki Kafkasötesi demiryolu ve Merv-Kuşka,
Çarcuy-Kungnk ve Karşı-Termes arasındaki demiryollarının uzunluğu 2120
kilometredir. Ayrıca 8700 km'lik bir şose bağlantısı olup, bunların
dışında ulaşım nehirlerde ve bilhassa Türkmen kanalında yapılır.