Deneyimleri duyular aracılığıyla algılarız. Bu duyusal deneyimleri zihinde yeniden yaratmak için düşünme süreçlerini kullanma açısından inanılmaz bir yeteneğe sahibiz. Örneğin hoş bir deneyimi hatırlamak bizi gülümsetebilir, hoş olmayan bir deneyim üzüntüye yol açabilir ve en sevdiğimiz yemek veya içeceği düşünmek acıktırabilir veya susatabilir.
Deneyimlerimizi kendimize karşı temsil ederken duyularımızı kullanırız. Beş duyu sistemimizi tanımlamak için temsil sistemleri adını verdiğimiz NLP terimini kullanıyoruz.
Görme Görsel G
Duyma İşitsel İ
Dokunma Dokunsal D
Koklama Kokusal K
Tatma Tatsal T
Sistemlerin içinde alt-bölümler vardır. İşitsel hem seslerin hayali düzeyde işitilmesini hem de insanın kendi kendisine konuşmasını içerir. Dokunsal ise bedensel duyguları, dokunmayı ve duyguları içerir. En çok kullanılan sistemler G, İ ve D’dir.
Her temsil sistemi bir ağın parçasıdır:
1. Girdi – içsel ve dışsal olarak bilgi toplama
2. Düşünme/İşleme – harita çıkarma, öğrenme, karar verme, motivasyon stratejisi, bilginin depolanması, hafıza, geleceğin göz önüne getirilmesi.
3. Çıktı – kendimizi başkalarına nasıl ifade ettiğimizdir – dil, ses ve fizyoloji
Bireyler olarak hepimizin farklı temsil sistemleri vardır. İnsanlara tatilin nasıl geçtiğini sorduğunuzda birisi otelin harika manzarası ile muhteşem gün batımını (G) anlatabilir. Bir diğeri çok farklı kuş seslerinden ve seyahat arkadaşlarının anlattığı öykülerden (İ) bahsedebilir. Üçüncü bir kişi ise tenine değen güneş ile ayak parmakları arasına giren kumların nasıl bir duygu verdiğinden (D) söz edebilir.
Kendimizin ve başka insanların temsil sistemlerini nasıl kullandıklarını anlamak insanın kendini tanıması için iyi bir anahtardır ve gelişim yönünde başlangıç noktasıdır. Güçlü ve zayıf yanlarımızı tanımamıza yardımcı olur. Güçlü yanlarımız muhtemelen temsil sistemini en çok kullandığımız alanlardır ve zayıf yanlarımız da muhtemelen daha az gelişmiş bir temsil sistemi kullanmak zorunda kaldığımız alanlardır.
DİLDE DUYUSAL TERCİHLER
Kullandığımız dil düşünce şeklimizin bir göstergesidir – gerçeklik haritamızdır. Hepimizin bir veya iki temsil sistemi yönünde tercihi vardır. Eğer kendi dilinizi ve başkalarının kullandıkları dilleri dinlerseniz, bu tercihlerin neler olduklarını görmeye başlarsınız
Bir insanın diline eşleme yapmak uyumu geliştirmenin mükemmel bir yoludur.
Temsil sistemlerimizin hepsini kullanabilmek dilimizi zenginleştirir.
Bazı örnekler:
GÖRSEL
Göstermeye çalıştığınız resmi görüyorum. Ne demek istediğinizi anlıyorum. Bu noktayı da perspektife alalım. Öyle görünüyor ki. Gösterin bana. Dikkatin odaklandığı nokta. Yakından bakıldığında. Kör nokta. Benim için apaçık. Farklı bir açı. Esmer bir adam. Ufukta bulutlar görünüyor. Bu sadece dış görünüm. Geriye yönelik bakıldığında. İleri görüşlü değil. Bu konuyu yeniden incele.
İŞİTSEL
Zil çalıyor. Aynı dalga boyu. Hadi konuşalım. Bu melodiyi hatırlayan var mı? İşitme mesafesinde. Bu konuyu tartışalım. Söyleyecek söz bulamıyorum. Dağlara taşlara haykır. Sizi işitmelerini sağlayın. Sağır edici sessizlik. Zevkime uygun müzik. Kelimesi kelimesine. Konuşma edasıyla. Kulağını tıkamak.
DOKUNSAL
Kalın derili. Terli müşteri. Anlamı yakalamak. Ateşli bir tartışma. Teması kesmeyeceğim. Elimi süremiyorum. Sıcak bir karşılama. Yüzeyi eşelemek. Derine inmek. Tam isabet. Mutlaka yakalanırsın! Ilık bir temas. İliklerime kadar hissettim.
KOKUSAL VE TATSAL
Zevk meselesi. Yenilir yutulur gibi değil. Fare kokusu alıyorum! Acı reçete. Zehir gibi bir yorum. Balık baştan kokar. Ağızda kötü bir tat bırakıyor.
GÖZLE ERİŞİM İPUÇLARI
Göz hareketlerine bakarak bir insanın düşünme süreçlerini tanımak mümkündür. Gözlerimizi kullandığımız temsil sistemine göre hareket ettiririz. Göz hareketleri çoğu zaman bir insanın nasıl düşündüğünü anlamak için güvenilir bir göstergedir.
Görsel düşünme süreçleri kullanırken genellikle yukarı bakarız. İşitsel süreçler için öteye/yana bakarız. Dokunsal süreçler içinse aşağı bakarız.
İnsanların farklı gözle erişim sistemleri kullanabileceğini unutmayın. Ama sağ elini kullanan insanlar için aşağıdaki şema oldukça tipiktir.
ALT-MODELLER
(Tat ve koku da dahil olmak üzere) görsel, işitsel ve dokunsal temsil sistemleri içsel deneyimlerimizi oluşturur.
Duyularımızla dış dünyada yapabileceğimiz ayırımları iç dünyamızda da yapabiliriz. Örneğin hayal dünyamızda renkleri görürüz, mesafeyi algılarız ve farklı sesler işitiriz. NLP içerisinde bu ayırımlara alt-modeller denir. Bunlar duyuların inşa bloklarıdır ve her resim, ses veya duygunun nasıl oluştuğunu gösterirler.
Sık kullanılan bazı alt-model ayırımları şunlardır:
GÖRSEL İŞİTSEL
İlgili (olayları kendi gözleriyle görüldüğü gibi) Stereo veya mono
İlgisiz (kendini de olaylarıda sinemada izler gibi) Vurgu
Renkli veya siyah beyaz Sesin yüksekliği
Biçimlendirilmiş veya biçimlendirilmemiş Sesin yeri
Yer Sözcükler veya sesler
Uzak mesafe Ton
Parlaklık Tını
Zıtlık Uzak mesafe
Net veya bulanık Sürekli ve süreksiz
Hareketli veya hareketsiz Hız
Hız Net veya boğuk
Büyüklük
DOKUNSAL
Yer
Yoğunluk
Sert veya yumuşak
Büyüklük
Doku
Ağırlık
Sıcaklık
Biçim
Süre
Her an değiştirebileceğimiz için alt-biçemler öznel deneyimlerimiz ve iç dünyamız üzerinde denetim kurmamıza yardımcı olur.
En etkili durumlarımızla ilgili alt-biçemleri tanımayı ve bunları daha az etkili olduğumuz alanlara aktarmayı öğrenebiliriz.
Örneğin etkili olduğunuz bir duruma geçin ve hangi alt-biçemleri kullandığınızı belirleyin. Sonra daha az etkili olduğunuz bir duruma geçin ve alt-modelleri kaydedin. Mutlaka farklıdırlar! Daha az etkili olduğunuz durumlar için çok etkili olduğunuz durumların alt-modellerini kullanacak şekilde iç deneyimi değiştirin. Farkı göreceksiniz!
Bazı alt-biçemlerin özellikle güçlü bir etkisi vardır. Bunlara kritik alt-modeller denir. Motivasyon, doruk performans, etkili iletişim, vs açısından bu güçlü durumlara girebilmek için kritik alt-modelleri tanımak yararlıdır.