Tecrübe, benlik merkezinin gıdasıdır. İnsandaki benlik, hayatı boyunca bilgileri tecrübe etmek arzusundadır. Bu arzu, an akil insanın tavsiyesine uymaktan bile daha fazladır. Çünkü tecrübe, bizzat kişinin (benlik merkezinin) bilgi üretimidir. Tecrübe yoluyla üretilen bilgi, kişisel bilgidir ve insan için en önemli bilgi çeşididir. Aynı olayı beraber yaşayan iki insanın ürettiği (elde ettiği) tecrübe, aynı değildir. Bu kadar subjektif özelliği olan tecrübe, insan benliği tarafından hiçbir zaman önemsiz görülmemiştir.
Gelişmiş akıllar ve akl-ı selim, başkalarının tecrübesinden faydalanabilir. Bunların dışındaki akıl oluşumları, başkalarının tecrübesinden faydalanamadığı gibi kendi tecrübesinden bile faydalanamayabilir. Tecrübeden faydalanabilmek başka bir şey, onu önemsememek başka şeydir. Bu sebeple her insan tecrübesini çok önemser ama ondan faydalanamayabilir.
Aklın inşasından bahsettiğimize göre akıl öncesi dönemden bahsediyoruz. Aklın bile faydalanabilmek için gelişmiş olma şartı varken, akıl oluşmadan önceki dönemde tecrübenin ne faydası olabilir? Ve şu soruyu da sormalıyız aynı zamanda, akıl oluşmadığına göre insan zihninde tecrübe eden merkez var mıdır, varsa nedir?
Akıl öncesi dönemde benlik merkezi tecrübe etmektedir. Aslında akıl meydana geldiğinde de tecrübe arzusunun kaynağı benlik merkezidir. Benlik merkezinin baskısı olmasa akıl, başkalarının tecrübelerinden daha kolay faydalanır. Yine benlik merkezinin baskısı olmasa, üretilmiş bilgileri anlamak ve onlarla yaşamak ister. Çünkü üretilmiş bilgiler, kişinin kendinden önce tecrübe edilmiştir.
Benlik merkezinin tecrübe etme arzusunun sebebi, kendini ispat etme çabasıdır. İşi sadece kendinin yapmak istemesidir. Kimseden faydalanmadan ve yardım almadan… Bu özellik benlik merkezinin en derinlerinde bulunur.
Benliğin ikinci belirişi olan “hayır” deme dönemi, dışarıdan herhangi bir bilgi ve etki almama çabasının zirveye çıktığı durumdur. Dışarıdan bilgi ve etki almamak (özellikle o yaşta) imkansızdır. Fakat mümkün olduğunca bundan kaçınmaya ve kendini hissetmeye çalıştığı bir dönemdir. “Hayır” döneminde tecrübe etmenin faydası çoktur.
Üç-beş yaşındaki çocuk nasıl tecrübe edebilir ki, faydalı olsun? O dönem öyle bir zaman dilimidir ki, çocuğun tecrübe etmesinden başka bir yol yok. Çünkü hiçbir şeyi kabul ettirmek mümkün değil. Bu dönemdeki tecrübenin aklın inşasındaki önemi ise fazladır.
Üç-beş yaşındaki çocuk nasıl tecrübe eder? O yaştaki çocuk nasıl tecrübe edeceğini bilmez. Kendine bırakmak, her şeyi kırıp dökmesi demektir. Ve yaptığı işlerden tecrübe de kazanamaz. Ailelerin o yaştaki çocuğa “özel tecrübe formları” hazırlamaları gerekir. Özel tecrübe formları ve özel tecrübe imkanları…
Tecrübe etmesinde zarar olmayan veya tecrübenin maliyeti katlanılır seviyede olan işleri tecrübe etmesine müsaade edilmelidir. Tecrübe etmesi için gerekli tedbirler alınarak ve belirli bir çerçeve içinde tutularak. Kendi haline bırakıldığında tecrübe etmiş olmaz, sadece ortalığı kırıp döker.
Çerçeve oluşturmak, o çerçevenin dışına çıkmasına müsaade etmemek, yapacağı işin doğru mu yanlış mı olduğunu önceden söylemek gerekir. Böylece, çocuk, ebeveyninin sözünü, tecrübe ile test eder. Ebeveynin sözü, tecrübe neticesinde doğrulanırsa, çocuk, hem tecrübe etmenin keyfini yaşar hem de ailesine itimadı artar. Çocuklarına hiç tecrübe imkanı vermeyen ailelerin çocukları, ebeveynine itimatlarını kaybederler ve bir müddet sonra onların sözlerini umursamaz olurlar.
Tecrübe fırsatı verilen çocuklar ise ebeveynlerinin sözlerini tecrübeleriyle doğruladıklarında, bilginin kıymetini fark ederler. Bilginin kıymetini fark eden çocuklar, tecrübe edilmiş olanı tecrübe etmekten kaçınırlar. Ki bu özellik akıl için çok önemlidir.
Yazan: Osman Gazneli